Мэйдзигийн армийн жанжин штабын хэлтсийн тагнуулын ажилтан, дэд хурандаа (сүүлд дэслэгч-генерал) ФУКУШИМА Ясумаса (1852-1919), 1892 онд Сибирийг ганцаараа гаталсан бөгөөд Германы элчин сайдын яамнаас буцах замдаа Британийн Энэтхэгт хийсэн судалгаа, шинжилгээний ажлын дагуу 1880 оны үед Балканы хойгод судалгаа хийжээ.

Тэрбээр Алтайгаас Монголд орж ирээд 60 хоног тэндээ байж, Хүрээ, Хиагт, Эрхүү хотуудаар аялж, тэнд үзсэн монголчуудын зан заншил, зан үйлийн талаар "Ганц морин цэргийн экспедицийн бүртгэл" номондоо дурджээ.

Монголчуудын орон сууц, бичиг үсэг, хоол хүнс, амьдралын хэв маягийг өргөн хүрээнд танилцуулсан энэхүү баримтат мэдээлэл нь тухайн үеийн япончуудын хувьд Монголын талаарх мэдээллийн шууд эх сурвалж болж байсан юм.

Энэхүү баримтад ФУКУШИМА Ясумаса 1893 оны 6 дугаар сард улс дамнасан бие даасан аялал хийсэний төлөө 3 дугаар зэргийн одонгоор шагнагдсан талаар болон түүний тус аялалаар олж авсан амжилтуудыг дүрсэлсэн болно.

Фукушима Монгол Улсад хийсэн аялалынхаа тайланд сүүтэй цай хийх зориулалттай шахмал цай (шахсан цай) зэрэг өвөрмөц монгол зан заншлыг танилцуулжээ. Тус цай нь хэлбэржүүлж, шахсан, тээвэрлэхэд илүү хялбар байхаар үйлдвэрлэгдсэн мөн холын аянд авч явахад авсаархан цайны зөөлөн навчаар хийсэн талаар дурджээ.

Тухайн үед дэлхийн хамгийн томоохон шахмал цай экспортлогч хоёр орон бол Хятад улс, Япон улс байв. 1883 онд цайны худалдаачдын холбооны борлуулалтын сувгийг өргөжүүлэх, цайны чанарыг сайжруулах арга замыг хэлэлцэх хурал дээр монголчуудын шахаж хэрэглэдэг ногоон цайны хэрэгцээний талаарх мэдээллийг бодитойгоор цайны дээжийн хамт тэнд үзүүлсэн байна. Тухайн үед Япон улс шахмал цай экспортлож эхэлсэн.

Хиагтын худалдааны хэлтсийн түшмэл Балданцэрэнгээс Хиагтын Маймаа хотын газар сууж өвчтөнд туслая хэмээсэн Япон Улсын эмч Ёшидаг суулгах эс суулгах тухай мэдүүлсэн бичиг.

Тус бичигт, Япон Улсын иргэн Ёошида эмч Хиагт хотноо сууж өвчтөнийг эмчлэх хүсэлт гаргаж хамгаалах тэмдэгт бичиг олгохыг хүссэн байна. 1915.09.17.

20 дугаар зууны эхэнд Японы эмч Ёошида нь Оросын нутгаар дамжин Монгол Улсад ирж эмнэлгийн үйл ажиллагаа эрхэлж байсан байна.

Япон Улсын иргэн Сацува өөрийн эхнэрийн хамт Хиагтад сууж үйлдвэрлэл эрхлэхийг хүссэн бичиг.

Тус бичигт, Япон Улсын иргэн Сацува өөрийн эхнэрийн хамт Хаант Орос Улсын Дээд Шивээд цаг засварчин хийж байжээ. Ашиг орлого хомс тул Хиагтын Маймаа хотноо ирж үйлдвэрлэл эрхэлж, нэг жилийн хугацаагаар хятад гэр хөлслөн суух хүсэлтэй тул Сацува болон эхнэрт нэг жилийн хугацаатай хамгаалах бичиг олгох ажааму хэмээн эмч Ёшидагаас Хиагтын худалдааны иргэдийн захирах түшмэл Балданцэрэнд уламжлан өргөсөн бичиг. 1915.12.21.

Энэхүү баримт нь 20 дугаар зууны эхээр Японы иргэн Сацува өөрийн эхнэрийн хамт Монголд амьдарч, хөдөлмөр эрхэлж байсан тухай түүхийг харуулна.

Тус бичигт, Япон улсын худалдааны пүүсээс Хүрээний газар дэнчингийн /барьцааны/ пүүс байгуулах учрыг гаргаж, батлан хамгаалах ажааму хэмээн хэдэн зүйлийн дүрэм хэмжээг тогтсон бичиг өргөжээ. Япон улсын харьяат худалдааны хүмүүс Нийслэл Хүрээнд /одоогийн Улаанбаатар хот/ дэнчингийн /барьцааны/ пүүс байгуулах болбоос өр шир тавиулан, олныг мөлжин хохируулах, орон байр зэргийг дэнчин болгон авах зэргээр үйл ажиллагаа явуулах болжээ. Иймээс Япон улсын энэ зүйлийн дэнчингийн пүүс байгуулахыг үл зөвшөөрч Ховд, Улиастайн зэрэг олон газраа нийтээр дагаж мөрдөх тухай тушаан илгээсэн байна.

19 дүгээр зуунаас эхлэн Япон улсын нутаг дэвсгэрээс гадуурх газрын зургийг Японы эзэн хааны арми (Японы армийн жанжин штаб) болон Газар судлалын хэлтэс нь цэрэг армийн зориулалтаар хийсэн болно.

Япон эмч нарын амьдардаг Хиагт, одоогийн Монгол Улсын нийслэл Хүрээ зэрэг олон цэгийн зураглалыг Монголчууд гаргажээ. Энэхүү газрын зургийг 1903 онд болон 1910 онд 1: 1.000.000 масштабын нарийвчлалтайгаар зурагдсан байна.

20 дугаар зууны хоёрдугаар хагаст дипломат харилцаа тогтоохоос өмнө 1910 оноос хойш Монгол Улсаас Япон улс руу төлөөлөгчөө илгээж байсан.

1911 оны 10 дугаар сард Хятадад Синьхайн хувьсгал гарах үеэр Богд хаант Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарлав.

1912 оны 11 дүгээр сараас эхлэн Богд хаант Монгол Улс нь Англи, Франц, Герман, Америкийн Нэгдсэн Улс, Япон зэрэг улсуудтай гадаад харилцаа тогтоохоор оролдлого хийж байв.

1913 оны 12 дугаар сард Богд хаант Монгол Улсын Ерөнхий сайд Төгс-Очирын Намнансүрэн Орос улсад айлчлах үеэр түүний ажилтнууд Япон улсаас Орос улсад суугаа Элчин сайдад захидал илгээжээ. Уг захидалд Богд хаант Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарлаж, Орос, Хятад улсуудад хүлээн зөвшөөрөгдсөнийг Япон улсын Элчин сайдад уламжилж, энэ мэдээг улс орнуудын засгийн газартаа мэдэгдэхийг хүссэн байна.

Энэхүү баримт нь хоёр үсгээс бүрдэнэ. Баримтад Япон улсаас Орос улсад суугаа элчин сайд ТАЦУКЭ Шичитагаас Япон улсын Гадаад хэргийн сайд МАКИНО Нобуакид хандаж бичсэн захидал бөгөөд Ерөнхий сайд Намнансүрэнгээс Орос улсад суугаа элчин сайдад илгээсэн захидлыг хүлээн авсан тухайгаа Японы Засгийн газарт мэдэгджээ. Богд хаант Монгол Улсын нөхцөл байдлын талаар дэлхийн бусад улс орнууд руу ийм захидлыг илгээж байжээ. Нөгөө захидал нь Ерөнхий сайд Намнансүрэнгээс Орос улсад суугаа Япон улсын элчин сайдад Японы элчин сайдад илгээсэн захидал юм.

1935 он.

Монгол Улс, Манж-го улсын хязгаарт гарсан Халхын сүмийн будлианы тухай хэргийг хэлэлцээрт оролцсон төлөөлөгчдийн дарга Ж.Самбуугийн илтгэлийг сонсоод Халхын сүмийн будлианыг эв найрамдлаар шийдэх Засгийн бодлогыг баримтлан гүйцэтгэхийг даалгасан тогтоол.

1939 оны 5 дугаар сараас 9 дүгээр сар хүртэл Японы Манжуурын арми, Зөвлөлт Холбоот Улс, Умард Монголын холбоотнууд хилийн бүс дэх газар нутгийг өмчлөх асуудлаар тулалдсан тул Халхын голын дайн Манжуур, БНМАУ-ын хилийн ойролцоо болсон юм. Тухайн үед Зөвлөлт ба Монголын нисэх онгоцууд дайсан орны (Япон) дайчдыг байлдаан хийхээс татгалзуулах зорилгоор ухуулах хуудас тараасан байв.

Уг хуудсан дээр "Халхын голын дайнд Монгол Улс, Зөвлөлт Холбоот Улсын нутгаар дайран өнгөрөхийг зөвшөөрсөн нэвтрэх баримт" гэсэн зөвшөөрөл бөгөөд "Дайны удирдагчид, офицерууд болон газрын эзэд бол таны эвлэршгүй дайсан! Дайнд олзлогдогсдыг хүлээн авна. эрх чөлөөтэй, аз жаргалтай амьдрал. Амиа авар! Цэргүүд ээ! Зөвлөлт, Монголын цэргүүд бол таны ах дүүс!" гэж бичжээ.

Энэхүү ухуулах хуудсанд дайсан (Японы арми) тэдний амьдралыг баталгаатай болгох бөгөөд бууж өгөхийг дэмжих зорилгоор япон хэл дээр бичсэн байна.

Энэхүү баримт бичгийг Батлан хамгаалах судлалын үндэсний хүрээлэнгийн Цэргийн түүхийн албанаас эмхэтгэсэн бөгөөд одоо Батлан хамгаалах судлалын үндэсний хүрээлэнд шилжүүлжээ.

Энэхүү баримт бичиг нь БХЯ-ны Батлан хамгаалах судлалын үндэсний хүрээлэнд байдаг.